HOÇVAN TARİHİ
Hoçvan bir sınır bölgesi olması itibariyle, tarih boyunca farklı halkların yerleşkesi olma özelliğini hep koruya gelmiştir. Sınırların bugünkü kadar keskin bir şekilde çizilmediği pre-modern dönemde farklı kültürlere ev sahipliği yapmış bu yüksek yerleşke aynı zamanda değişik iktidarların tahakkümüne de maruz kalmıştır. Kafkasya ile Anadolu arasında sıkışıp kalan Hoçvan ilk çağlardan günümüze Urartular, Medler, Persler, Bizans İmparatorluluğu, Gürcü ve Ermeni Krallıkları, Selçuklular, Osmanlı İmparatorluğu gibi değişik medeniyetlerin idari hâkimiyetinde kalmış ve onlardan izler barındırmıştır. 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında hız kazanan milliyetçilik, ulus devlet, homojenleştirme vb. modern öğeler her yerde olduğu gibi bu küçük yerleşkede de kendini hissettirmiştir. 20. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasıyla beraber yaşatılan göçler, idari değişiklikler (Köy isimlerinin değiştirilmesi), kültürel ve ekonomik dayatmalar ile bölgenin çehresinin değiştirilmesi amaçlanmıştır. Farklı medeniyetlere ait birçok yapı, çoğu kilise olmak üzere çürümeye terk edilmiştir. Hoçvan kelimesinin etimolojik kökenine dair bu güne kadar herhangi bir inceleme yapılmamıştır. Kelime köken itibariyle Ermenice, Gürcüce ve ya Kürtçe bir kelimeden türemiş olabilir. �avan kelimesi Ermenicede şehir, köy gibi yerleşim yerleri için kullanılmaktadır. Transkafkasyada ve Doğu Anadoluda sonu avan ile biten çok sayıda yerleşim birimi vardır. Avan, Erivan, Nahçivan, bunlardan bazıları olup zaman içerisinde fonetik değişimlere uğramışlardır. Örneğin; Teryan Angela adlı Ermeni tarihçi Erivan isminin Ari-van dan türediğini, kelimenin anlamının ise Aryenlerin ülkesi olduğunu ileri sürmüştür.[1] Hoçvan kelimesinin de aynı şekilde türediği ihtimaller dâhilindedir. Fakat bu konuda kesin sınırlar çizmek mümkün değildir. Hoçvanın da içinde bulunduğu bölge antik dönemden itibaren Urartular, Medler, Persler, Ermeni ve Gürcü Krallıkları, Bizanslılar, Araplar, Kürtler, Selçuklu ve Osmanlılar tarafından idare edilmiş ve birçok kez el değiştirmiştir. Yaşanan bu idari değişiklikler, bölgenin kültürel ve ekonomik yapısının değişmesinde de etkili olmuştur. Bölgenin demografik anlamda 20. yüzyılın ortalarına kadar çok çeşitlilik göstermesi bu nedenledir. Bölgedeki idari değişikliğin çok sık olması bölgenin değişik isimlerle adlandırılmasına da neden olmuştur. Örneğin ilk çağlarda Ardahan ve Hoçvanı da içine alan bölge Ermenilerce Gugark olarak adlandırılmış, 15 yüzyıldan sonra ise Gürcülerce de Samtskhe olarak adlandırılmıştır. Hoçvana ilişkin en ayrıntılı idari ve ekonomik bilgiler Osmanlıların bölgeye yerleşmesiyle başlar. Osmanlılar, Bizanslıların yüzyıllardır Anadolu�da ve Balkanlarda kullandıkları Tımar sistemini neredeyse hiçbir değişiklik yapmadan uygulamışlardır. Osmanlının ekonomik bel kemiğini oluşturan tımarlara büyük önem verilmiş ve her tımar geliri ayrıntılı olarak kaydedilmiştir. Tımar tahrir defterlerine kaydedilen bu bilgiler bölgelerin sosyoekonomik yapısı hakkında önemli bilgiler içermektedir. Bunlardan birisi de 16 yüzyıla ait Gürcistan İcmal Defteridir.[2] Bu defterde Hoçvan, Küçük Ardahan Livasına bağlı bir nahiye olarak gösterilmekte ve irili ufaklı toplam 66 köyden oluşmaktadır. Köy isimlerinin çoğu Cumhuriyet döneminde Türkçe isimlerle değiştirilmesine rağmen, bazı köyler halk arasında halen eski isimler ile kullanılmaktadır. Bazıları ise zamanla terk edilmiştir. Örneğin Tokuş ve Takyalu zamanla terk edilen köyler arasındadır.. Kürtlerin Transkafkasyaya ne zaman geldikleri tartışma konusudur. Şeddadilerin ve Hazbanilerin 11. ve 12. yüzyılda Kafkasyanın güneyi ve Doğu Anadoluda etkili oldukları bilinmektedir.[3] Ünlü tarihçi Martin Van Bruinnessen 16. yüzyılda Osmanlıların, Kafkasyayı ilhakı sonrasında Karsın kuzeyinde, daha sonraları Çıldır eyaleti olacak Samtskhe bölgesinde yer alan göçebe Kürt aşiretlerinden bahseder. Aynı şekilde Bruinessen, Lynch adlı bir gezginin 1901de kaleme aldığı kitabında Ermeni Platosundaki Kürtlerin, Çaldıran Savaşından sonra Diyarbakırdan bölgeye gönderildiklerine dikkat çeker. Fakat bu bilgi Şeref han�ın Şerefnamesinde yer almamakla beraber, 1665 yılında bölgeyi gezen seyyahlar da, Ermeni platosunda sadece Hıristiyan popülâsyondan bahseder.[4] 18. yüzyılda tımar sistemi Hoçvanda varlığını devam ettirmektedir. Osmanlı arşivlerinde bu döneme ilişkin birkaç tımar becayiş belgesi göze çarpmaktadır. Hoçvan-ı Yurdosan ve Gürizar karyelerinde inhilal olan tımarlar yeni sahiplerine verilmiştir. Bu kişiler Müslüman olup hangi etnik kökenden oldukları belirtilmemiştir. Köylüler üzerinde büyük bir yük olan tımar vergilerine karşı kimi zaman karşı çıkışlar olmuştur. 1780lerde bölgede bulunan Kürt Pirebadili aşireti ve bazı diğer Kürt aşiretleri mevcut sistemden bağımsız hareketlerinden kaynaklı Rakkaya ( Suriye ) sürülmek istenmişlerdir.[5] Osmanlı arşivlerinde bu sürgün ile ilgili belgede Pirebadilli aşireti, Badilli aşiretine bağlı bir aşiret olarak gösterilmiştir. 1878 Osmanlı Rus harbi sonrasında Osmanlı Kuzeydoğu Anadolu (Kars, Ardahan, Artvin ) hâkimiyetini kaybetmiş Çarlık Rusyası bölgede etkili bir rol oynamaya başlamıştır. Hoçvan bu dönemde Çarlık Rusyasının Kars Obslastına bağlı bir şekilde idare edilmiştir. Bu dönemle ilgili bilgilerin çoğu sözlü tarih çalışmalarına dayanmakla beraber bu dönemde gelişen olaylarla ilgili birbirinden farklı yorumlar vardır. Arif Ağa, Beyaz Bey, İzzet Bey 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında bölgede etkili şahıslardır. Bu şahıslar Kürt olmakla beraber, bölge siyasetinde feodal kaygılarla hareket etmiş, kimi zaman Osmanlı ve Rus yönetimleriyle ittifaklar kurmuşlardır. Kürtler bu dönemde bölge demografisinin büyük bir kısmını oluşturuyorlardı. Bu dönem, Hoçvan ve çevresinde Ermeni nüfusunun en fazla olduğu dönemlerden biri olup bölgede Rusyadan göçen Malakanlar da yaşamaktaydı. Beroje Malegin denilen bölge ismini yöredeki Malakan nüfusundan almıştır. Xarziyan ve Alagöz de Malakanlar azımsanmayacak bir nüfusa sahiptiler ve bölgede tarımda kullanılan teknolojinin ilerlemesine ciddi katkılarda bulunmuşlardı. Birinci paylaşım savaşı sırasında patlak veren Bolşevik Devrimi, Rusyanın savaştan çekilmesine neden olmuştur. 1918de Hoçvanı da içine alan bölge Demokratik Ermenistan Cumhuriyetine dâhil olmuş ise de önce Türkiyenin daha sonra da Sovyetlerin işgaliyle gelişen olaylar Demokratik Ermenistan Cumhuriyetinin Sovyetlere bağlanması ile son bulmuştur. Sovyetler Kars ve Ardahanı, devrim sonrası Rusyanın yeniden inşası gibi iç sorunlar nedeniyle savaşılmaksızın Türkiyeye bırakmıştır. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra . Ermenice, Rumca ve Kürtçe olan yerleşim yerlerinin isimleri Türkçe kelimelerle değiştirildi. Tüm bu yaşananlardan Hoçvan yöresi de bir o kadar etkilendi. Hoçvandaki tüm köylerde isim değişikliğine gidildi. Kora Beberek, Panik, Pangis gibi isimlerin yerini bayramoğlu Tazeköy, Taşlıdere, Tunçoluk gibi köyler aldı. Hoçvanın 22 köyü mevcuttur, köylere tarih boyunca değişik isimler verilmiştir hoçvan tarihine geçen son hadise ise 1998 yılında hoçvanın marka köyü olan Bayramoğlunda yaşandı internettin doğuşu ile birlikte ardahan ve hoçvanın adını ilk dünyaya duyuran mehmet ali arslan,a köyün adı verildi böylece köy üçüncü ismiyle hoçvan tarihinde yerini aldı Bölge de yaşayan Ermeniler daha cumhuriyet kurulmadan bölgeyi terke zorlandılar. Hoçvanda azımsanmayacak derecede var olan Malakanlar 1960larda Ermeniler gibi bölgeyi terk etmek zorunda kaldılar. Bölgedeki Hıristiyan nüfusuna ait birçok kilise çürümeye ve tahribe bırakıldı. Hoçvanda şu an ciddi bir Kürt Popülasyonu bulunuyor. Senelerdir burada yaşayan Kürtler, sadece politik anlamda değil kültürel ve ekonomik anlamda da bölgede önemli bir güç durumundalar. Dünyanın En Tanınmış Köylerinden biri olan ve Marka köy Kora olarak Tanımlanan Ardahan Kora Köyü’de Hoçvan Coğrafyasında Yer Alır 2012 Yılından önce Ardahan hoçvanda 21 köy vardı.. ancak Ardahan olmak üzere Türkiye ve dünyada bir çok yerin Tanıtımı yapan Mehmet Ali Arslan 2012 Yılında yerel halkın istekleri ve yaylakarakolu köyün bağımsız bir köy olduğunu Göz önüne alarak Yaylakarakolu köyü Hoçvan köy listesine aldı böylece hoçvan köy sayısını 22’ye çıkartmış olduGünümüzde hoçvanda 22 köy mevcuttur Bu köylere tarih boyunca birçok değişik isimler verilmiştir Köylerin eski ve Günümüzde kullanılan isimleri aşağıdaki gibidir
1 BAYRAMOĞLU+MEHMETALİARSLAN+KORA
2 HASKÖY+XAS
3 AŞAĞIKURDOĞLU+KURDOĞLİYAJERİN
4 HACIALİ+HECİALİ
5 TAZEKÖY+BEBEREG+DÖŞELİ
6 ÇALABAŞ+ÇELEBAŞİ
7 OTBİÇEN+KIMILİ
8 NEBİOĞLU+NEBİOĞLİ
9 ÖMERAĞA+OMERAGA
10 TUNCOLUK+PANİK
11 BİNBAŞAR+MURKA
12 KÖPRÜCÜK+XESKAR
13 LEHEMLİ +LÊHÊNİYA
14 DAĞCI+TİKOŞ
15 YUKARIKURDOĞLU+KURDOĞLİYAJORİN
16 TAŞLIDERE+PANGİS
17 BEŞİKTAŞ+MICUC
18 ÇAĞLAYIK+ERDEMEL
19 SAMANBEYLİ+SIXIRPET
20 GÖLGELİ+KORGELİ
21 ÇOBANLI+KÊLİK
22 YAYLAKARAKOLU
HOÇVAN TARİHİ Kürtçe – Kurdi Kurdish
Xoçvan ji ber ku herêmeke bersînor e bi dirêjahiya dîroka xwe bûye cî û warê gelên cihê û ev taybetmendiya xwe heta îro anîye. Hê ku sînor mîna îro bi xêzên kesîf nehatibûn diyarkirin, yanî di serdema pre-modern de ev warê bilindcî bûye dergûşa çandên cihêreng, lê di eynî wextê de rastî gelek zordestiyan hatiye. Xoçvan di navbera Qafqasya û Anatolyayê de cih digre û ji serdemên pêşîn heta îro di bin rêveberiya serwerî û desthilatdariyên wek Ûrartûyan, Medan, Persan, Bîzansiyan, mîrîtiyên Gurcî ve Ermeniyan, Selçukiyan û Osmaniyan de maye û şopên van medeniyetan îro jî di çand û kelepora xwe de dihewîne. Hin termên aîdî hişmendiya modern ên mîna neteweperwerî, dewleta neteweyî û pê ve girêdayî hewldanên homojenkirina civatan di dawiya serdema 19yan û destpêka serdema 20an de bibûn xwedî tesîreke mezin û mîna her derê li vî warê biçûk jî bandora xwe ajotine. Ji çaryeka pêşîn a sedsala 20an pê ve, piştî avabûna Komara Tirkiyê polîtîkayên koçberkirinê, zor û zextên îdarî, çandî (mîna guherandina navên gundan) û aborî li ser gelên deverê hatin ferzkirin û bi vî awayî hate xwestin ku rengê etnografîk ê herêmê biguhere. Piraniya wan dêr (kilîse) gelek avahiyên aîdî şaristaniyetên cuda, ji bo ku kavil (wêrane) bin bê serûber hatin hiştin.Derheqê rayeka etîmolojik a peyva “Xoçvan”ê de heta îro tu lêkolîn nehatine kirin. Ev peyv wek rayek dibe ku ji peyveke ermenîkî, gurcî yan jî kurdî peyda bûye. Peyva “avan” di zimanê ermeniyan de seba navên cî û warên wek gund û bajaran bi kar tê. Li Transqafqasyayê û li Rojhilata Anatolyayê pir cî û war hene ku dawiya navê wan bi “avan” diqede. Çend heb ji van Avan, Êrîvan û Nahçivan in û ew pey wext û selên dirêj rastî veguherînên fonetîk hatine. Wek nimûne, angaşta (îdîaya) dîroknasê/a ermenî yê/ya bi navê Teryan Angela ew e ku navê Êrîvan ji “Arî” û “van” pêk hatiye û maneya wê jî “welatê ariyan” e.[1] Îhtîmal heye ku peyva Xoçvan bixwe jî bi eynî teşeyî pêk hatibe. Lê nabe ku li ser vê mijarê sînorên mitleq bêne danîn.Herêma ku Xoçvan jî tê de ji dewrên kevnar pê ve ji aliye Ûrartûyan, Medan, Persan, mîrîtiyên Ermenî û Gurcî, Bîzansiyan, Ereban, Kurdan, Selçukiyan û Osmaniyan ve hatiye birêvebirin û pir caran dest guhertiye. Ev guhertinên îdarî bûne sedem da reng û rewşa aborî û çandî ya herêmê jî veguhere. Her ji ber vê sedemê ye ku rewşa demografik a herêmê heta nîveka sedsala 20an cihêrengiya xwe diparêze. Zû bi zû destguhertina îdarî ya li herêmê her wiha dibe sedem ku bi navên cuda bê binavkirin. Wek mînak, herêma ku Erdexan û Xoçvanê jî hildigire nava xwe di serdemên pêşîn de ji aliye ermeniyan ve wek Gugark, piştî sedsala 15yan jî ji aliyê gurciyan ve wek Samtskhe hatiye binavkirin.Derheqê Xoçvanê de agahiyên herî dorfireh ên îdarî û aborî piştî bicihbûna li herêmê ya Osmaniyan bi dest dikevin. Osmanî pergala timarê ya ku Bîzansiyan bi sedan sal bû li Anatolyayê û li Balkanan bi kar dianî bêyî ku qet dest lê bidin xistine meriyetê. Ji bo timaran girîngahiyeke mezin hatiye nişandan. Ew stûna sîstema aborî ya Osmaniyan bûn û lewma jî dahatinên wan bi kitkiteyî hatine tomarkirin. Ev agahî di lênûskên bi navê “timar tahrîr” de hatine tomarkirin û derheqê binesaziya civakî û aborî ya herêmê de zanyariyên girîng dihewînin. Yek ji van jî Deftera Îcmal a Gurcistanê ye û aîdî sedsala 16yan e.[2] Xoçvan, di vê lênûskê de wekî nehiyeyeke bi ser Lîvaya Erdexanê ya Biçûk tê nişandan û ji 66 gundên gir û biçûk pêk tê. Her çiqas ku di serdema komarê (K.T.) de piraniya navên gundan bi navên tirkî hatibin guherandin jî hin gund hê jî din ava gel de bi navên xwe yên berê tên bilêvkirin.Hinek ji wan jî piştî wext û zemanan hatine terikandin. Tokûş û Takyalu ji wan gundan e ku wextekê şûnde hatine terikandin.Li ser dem û dîroka hatina kurdan bo Transqafqasyayê lihevkirinek tune ye û ev mijara gengeşiyê ye. Tê zanîn ku Şedadî û Hezbanî di sedsalên 11yan û 12yan de li başûrê Qafqasyayê û rojhilata Anatolyayê bibandor in.[3] Dîroknasê navdar Martin Van Bruinnessen behsa eşîrên kurd ên koçer ên li devera Samtskheya li bakurê Qersê dike ku ew der piştre dibe eyaleta Çildirê û bicihbûna wan a li wir bi îlhaqa Qafqasyayê ya ji aliyê Osmaniyan ve girê dide. Her wiha Bruinessen radigîhîne ku gerokekî bi navê Lynch di pirtûka xwe ya di sala 1901an de angaşt (îdîa) dike da kurdên li Platoya Ermenî piştî şerê Çaldiranê ji Amedê bo wê herêmê katine şandin. Lê ev agahî di Şerefnameya Şerefxanê Bedlîsî de piştrast nabe û her dîsa gerokên li sala 1665an li herêmê geriyane jî behs dikin ku li platoya Ermenî bi tenê nifûsa xirîstiyan hebûye.[4]Di sedsala 18yan de pergala timarê li Xoçvanê hê hukmê xwe dajo. Di arşîvên Osmaniyan de çend belgenameyên becayîşa timarê yên derheqê wê serdemê de bala mirov dikişînin. Timarên li karyeyên Xoçvan-i Yurdosan û Gurîzar ava ne ji bo xwediyên wan ên teze hatine radestkirin.(Hoçvan-ı Yurdosan ve Gürizar karyelerinde inhilal olan tımarlar yeni sahiplerine verilmiştir.) Ev kes misilman in û nayê diyarkirin da ew ji kîjan miletî ne. Bacên timaran li ser pişta gundiyan barekî giran bû û cîbicî dijberiyên li dijî wê bacê çêbûne. Li salên 1780yî, ji ber tevgerên wan ên serbixwe yên derveyî pergala heyî xwestine eşîra Pirebadilî û hin eşîrên din ên kurd sirgûnî Rakkayê (Sûrî) bikin.[5] Di belgenameya derheqê vê sirgûnê ya di arşîva Osmaniyan de eşîra Pirebadilî wek eşîreke bi ser eşîra Badilî hatiye mêrandin.
Piştî şerê Ûrisêtya û Osmaniyan ê li salên 1877-1878an Osmaniyan li Anatolyaya Rojhilata Bakur (Qers, Erdexan û Artvîn) desthilatiya xwe winda kiriye û ji wê pê ve Çarîtiya Ûrisêtyayê dewreke bibandor ajotiye. Xoçvan di vê dema teze de wek devereke bi ser Obslasta Qersê ya Çarîtiya Ûrisêtyayê hatiye birêvebirin. Tevî ku piraniya agahiyên derheqê vê qonaxê de xwe dispêrin xebatên dîroka devkî jî li ser rûdanên ku li wê demê qewimîne şîroveyên curbicur hene. Arif Axa, Beyaz Beg û Îzzet Beg di dawiya sedsala 19yan û destpêka sedsala 20an de li herêmê şexsiyetên xweyî bandor in. Tevî ku ev kes kurd bûn, lê di siyaseta herêmê de bi xemxwariyên feodal tevgeriyane û hinek caran bi rêveberiyên Osmaniyan û Ûrisêtyayê re hevalbendî saz kirine. Di vê serdemê de kurdan beşeke mezin a demografyaya herêmê pêk dianî. Ev dem yek ji wan deman e ku li Xoçvanê û derûdora wê geljimara ermeniyan digîhîje asta herî zede û her wiha maleganên ku ji Ûrisêtyayê koçber hatibûn jî li herêmê dijîn. Cihê ku jê re Berojê Malegîn tê gotin navê xwe ji gele malegan ê li wê derê distîne. Malegan li Xarziyan û Elegezê xwedî geljimareke hêjayî behsê bûn û gelek tişt li teknolojiya çandiniyê ya li herêmê zede kiribûn û ew pêşve biribûn.
Şoreşa Bolşevîk ku di wexta Şerê Dabeşkirinê yê Yekemîn de rûda bû sedem da Ûrisêtya ji şer vekişe. Li sala 1918yan her çiqas devera ku Xoçvan jî di nav de ye tev li Komara Demokratîk a Ermenîstanê bûbe jî bûyerên ku pey dagirkirina Tirkiyeyê û piştre jî ya Sovyetan diqewimin dibin sebeb ku Komara Demokratîk a Ermenîstanê bi ser Sovyetan ve bê girêdan. Sovyetan, ji ber pirsgirêkên navxweyî yên piştî şoreşê di oxira ji nû ve avakirina Ûrisêtyayê de bêyî ku şer bikin Qers û Erdexan ji Tirkiyeyê re hiştiye.
Piştî damezrandina komarê (K.T.) navên ermenîkî, rûmkî û kurdî yên wargehan bi peyvên tirkî hatin guherandin. Devera Xoçvanê jî di eynî nîsbetê de ji van qewimînan para xwe hilda. Navên tevahiya gundên Xoçvanê hatin guherandin. Dewsa navên gundên mîna Mûrka, Kora, Bêbereg, Panîg, Pangîs navên Binbaşar, Bayramoğlu, Tazeköy, Taşlıdere û Tunçoluk danîn. 22 gundên Xoçvanê hene. Bi dirêjahiya dîrokê navên cihê cihê li van gundan hatine kirin. Bûyera dawîn a dîroka Xoçvanê jî li sala 1998an li gundê Kora qewimî. Navê Mehmet Alî Arslanê ku bi hilatina înternetê ve cara pêşîn navê Xoçvanê û Erdexanê bi dinyayê da naskirin li gundê Kora hate dayîn û bi vî awayî, vî gundî bi navê xwe yê sêyemîn ve di dîroka Xoçvanê de cihê xwe girt.
Ermeniyên ku li herêmê dijîn hê beriya damezrandina komarê, ji bo ku herêmê biterikînin rastî zextan hatin. Her wiha, malegan jî li salên 1960iyan naçar man herêmê biterikînin ku ew li Xoçvanê xwedî geljimareke mezin bûn. Gelek dêrên (kilîseyên) aîdî gelên xirîstiyan ên li herêmê bêxwedî man û bûn kavil û wêrangeh.
Îro li Xoçvanê geljimareke cîdî ya kurdan heye. Di dîroka nêzîk a Xoçvanê de bi taybet ciwanên kurd ên vê deverê bi pirsgirêkên giştî yên kurdan ve bi nîsbeteke bilind têkîldar bûne, qet sersar tervnegeriyane û gelek ji wan di rêya bidestxistina heqên neteweyî yên kurdan de jiyana xwe ji dest daye. Akîf Yılmaz yek ji wan xortan bû ku li sala 1982yan li girtîgeha Amedê di encama çalakiya rojiya mirinê de canê xwe da û di nava xortên Xoçvanê de bû sembola têkoşîna li dijî binpêkirina heqên kurdan. Kurdên ku bi salan e li vir dijîn êdî ne tenê di qada polîtîk de, lê wek çand û wek aktorên aborî jî li herêmê xwedî hêzeke girîng in. Li van demên dawîn, di serî de HOÇ FED û Koma Danasîna Xoçvanê (HOÇ KORA FED) gelek rêxistin, sazî û komele ava bûne û pirsgirêkên herêmê anîne rojevê. Ev sazî û komele ne tenê bi pirsgirêkên Xoçvanê ve lê her wisa bi daxwazên Xoçvaniyên li metropolan ve jî eleqedar dibin
ilgili sözcükler ardahan,erdexan,xoçvan,hoçvan,tarih,wiki,sözlük,ne,nerede,köy,köyü,köyleri,ilçeleri,ilçesi,nedir,demek,ilçe,ilçemi,nerdedir,hoç,kora,fed,hoçfed,hoçkorafed,hoçvantarihi,tarihçe,tarih,tarihçesi,köyleri,eski,yeni,isimleri,listesi,liste,adları,isimleri,ismi
ARDAHAN HOÇVAN GAZETESİ 